فضاي عمومي جامعه چنان كه از روند كنش ها و واكنش هاي جمعي برمي آيد. مسموم و آلوده مي‌نمايد. چرا كه برخي كسان نسبت به اصول اخلاقي و انساني بي اعتنا بوده و سبب گسترش آثار رواني – اجتماعي بدبيني در جامعه گشته اند. از اين روست كه طراوت فرهنگ سازي مثبت در عرصه روابط اجتماعي و سياسي مطرح مي شود، تا از رهگذر گرايش هاي سالم و معقول ، مصونيت رواني جامعه در برابر خطرها به دست آيد. بي گمان ، پيش گيري از روند فزاينده بدبيني و دشمن كاهي ، بدون خود آگاهي و شناخت آثار ناگوار آن ممكن نيست.
اعتدال در خوش بيني
خوش بيني در نظام اخلاقي اسلام ، حد و مرز شفاف دارد. بسا كسان بر اثر بي بهرگي از تعريف درستِ خوش بيني، دچار افراط گشته و به ساده انديشي و سطحي نگري مي گرايند. بي ترديد خطر گرايش افراطي به خوش بيني را نمي توان ناديده انگاشت. زيرا خوش باوري هاي ابلهانه از سوي ديگر كيان دين و نظام جمهوري اسلامي را تهديد خواهد كرد. در حقيقت، همان گونه كه روش زندگي مردميِ مسؤولان نظام به عنوان يك مساله قابل تمجيد طرح مي شود، ممكن است كه عوام گرايي ، عوام فريبي و عوام انديشي بر آن تاثير گذارد. پيداست كه اين روند منفي و خطر خيز براي جامعه آفاتي در بردارد. زيرا هر گونه تدبير و مديريت در مسايل راهبردي و برنامه ريزي را بي اثر مي‌سازد.
خوش بيني و جهان بيني انسان ها
خوش بيني هر كس ، در واقع برآمده از نوع نگاهي است كه او به حيات و جهان دارد. به سخني ديگر ، جهان بيني انسان هاست كه سبب نگرش هاي بدبينانه يا خوش بينانه مي شود. در جهان بيني الهي و توحيدي اسلام كه خدا كمال و خير مطلق تصوير شده است. هستي را برخوردار از نظام احسن و تكاملي مي نگريم. از اين رو گرايش به اين نوع جهان بيني، بستر ساز انديشه ها و انگيزه هاي خوش بينانه و كارآمد خواهد بود. چنان كه آموزه هاي اعتقادي و اخلاقي قرآن كريم به دست مي دهد، انسان ها مي بايد نسبت به يكديگر ، خوش بين بوده و اعتماد سازي داشته باشند. زيرا خير گرايي خدا و جهان ، مجالي براي رشد و بروز بدگماني هاي بي بنياد و دشمن سازانه بر جاي نمي گذارد. از طرف ديگر انسان هاي يكتا گرا به سمت تقوا و تعاون فكري و اجتماعي روي آورده و در دست يابي به آرمان هاي الهي جامعه، مشاركت فعال خواهند داشت.
چنان كه بستر جامعه نشان مي دهد، خوش بيني در عرصه فرهنگ عمومي يك ارزش پسنديده به شمار مي آيد و مي بايد در ترويج و گسترش آن كوشيد. زيرا كژ انديشي و بدبيني نسبت به يكديگر در تعامل‌هاي روزانه، جامعه را از حركت و توسعه و تكامل باز مي دارد، و روند هم گرايي شهروندان در جهت اهداف انقلاب و مصالح نظام را با مشكل روبرو مي سازد.
واقع بيني در واگذاري مسؤوليت ها
آن چه درباره جايگاه خوش بيني در روابط انساني گفته شد، بدين معنا نيست كه واقع نگري را ناديده انگاريم. مقصود از طرح ضرورت گرايش خوش بينانه ، زدودن فرهنگ بي اعتمادي از جامعه است. از اين رو به هنگام گزينش افراد براي مسؤوليت هاي اجتماعي يا خانوادگي ، تربيتي و آموزشي ، مي بايد جانب احتياط را نگاه داشت يعني كسي بدون نظر و تحقيق واقع بينانه گزينش نشود. بسا رويكردهاي خوش بينانه كه سبب واگذاري موقعيت هاي تعيين كننده به كساني شده است كه شايستگي اخلاقي و رفتاري نداشته اند. بدين سان افزون بر گرايش خوش بينانه مي بايد شناخت ديگران را پايه تصميم و انتخاب خود ساخت، وگرنه از رهگذر غفلت و سهل انگاري به ورطه گناه و جفاي بزرگ بر مردم فرو خواهيم غلتيد.
خوش بيني در نگاه قرآن و حديث
از تامل در آيات و احاديث اسلامي به دست مي آيد كه اصل برادري يا اخوت ديني، پايه و معيار بنيادي روابط جمعي شهروندان يك جامعه ديني است. به سخني ديگر از ديدگاه قرآن كريم، ايمان آورندگان برادر يكديگرند. بنابراين نوع نگرش افراد در جامعه ديني نسبت به هم ، گرايش خوش بينانه و اعتماد برانگيز به همراه دارد و از هر گونه بدگماني و بد انديشي و بي اعتمادي پيراسته مي نمايد. كاربرد واژه برادر در ميان مومنان را نبايد يك كار صوري و تشريفاتي تلقي نمود. زيرا يك عنوان راهبردي و كارگشا به حساب مي‌آيد. بر اين اساس است كه نظام اخلاقي اسلام ، در برخورد با ديگران، توصيه به حمل بر صحت دارد، زيرا تكليف مومنان در تعامل اجتماعي بر ارزش خوش بيني استوار گشته است. با استفاده از اصل برائت نيز مي‌توان جامعه را به سمت خوش بيني و اعتماد متقابل راند و از نگرش هاي استرس زا كاست. در حديث زير از حضرت امير(ع) ضمن اين كه از عنوان برادر و برادري ميان ايمان آورندگان ياد شده است. نيكو پنداشتن عمل ديگران سفارش مي‌شود.
« صنع فعل اخيك علي احسنه» ، « هركار كه از برادر ديني ات سر زند، آن را به بهترين وجه توجيه كن»
حضرت در ادامه حديث مي گويد: هيچ گاه به سخني كه از دهان برادرت بيرون آيد، گمان بد مبر! در صورتي كه مي توان براي آن سخن ، توجيه نيكويي داشت.
غيبت و فلسفه تحريم آن
پژوهش در زمينه بدگماني و پيامدهاي رواني و اجتماعي آن به دست مي دهد كه غيبت يا بدگويي افراد نسبت به يكديگر، بستر ساز بدگماني آنان خواهد بود. زيرا غيبت كننده كه وارد حريم خصوصي ديگران مي‌شود. سستي ها و كاستي هاي اخلاقي و اعتقادي آنان را آشكار مي سازد، بي ترديد اين حركت بدخواهانه ، شك و بدبيني انسان ها نسبت به يكديگر را فراهم مي سازد. از اين روست كه خداوند، ايمان آورندگان را به اجتناب از گمان هاي بي جا و تجسس در احوال شخصي و نيز غيبت يكديگر فرا مي‌خواند.
« يا ايها الذين آمنوا اجتنبوا كثيرا من الظن ان بعض الظن اثم و لا تجسوا و لا يغتب بعضكم بعضا ايحب احدكم ان ياكل لم اخيه ميتا فكرهتموه و اتقوا الله ان الله تواب رحيم»
« اي كساني كه ايمان آورده ايد، از بسياري از گمان ها بپرهيزيد كه پاره اي از گمان ها ، گناه است و جاسوسي مكنيد، و بعضي از شما غيبت بعضي نكنند: آيا كسي از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟ از آن كراهت داريد (پس) از خدا بترسيد كه خدا توبه پذير مهربان است».
چنان كه گفتارها و كردارها نشان مي دهد، به ميزاني كه غيبت در جامعه مسلمانان رواج مي يابد، گسترة بدگماني آنان در روابط اجتماعي پديدار خواهد گشت، به سخني ديگر، تحقير ديگران از رهگذر بدگويي و غيبت ، سبب مي شود كه حيثيت و آبروي آنان دست خوش تباهي و نابودي قرار گيرد. آيا در چنين فضايي بيگانه با اعتماد و اتكا به يكديگر مي توان تعامل مثبت و فزاينده اي داشت؟
اين آيه شريفه، با ذكر «اخيه» (برادرش) ، مخاطب را متوجه روابط ايماني و تنگاتنگ جامعه ديني مي‌سازد و او را به رعايت حقوق برادران مومن بر يكديگر وا مي دارد. پرسش خداوند درباره خوردن گوشت برادر مرده! كه نمودار نفرت آميز بودنِ غيبت نزد خدا و پيامبر است. به دست مي دهد كه بدگويي هاي پنهايي درباره ايمان، اخلاق ، شمايل و مسايل شخصي مردم، زمينه ساز بدگماني است، بنابراين مي توان اين بهره را گرفت كه شهروندان در صورت فاصله گرفتن از غيبت به اعتماد و احترام متقابل دست يافته و حريم يكديگر را پاس خواهند داشت، تامل در مفاهيم آيه ياد شده به دست مي دهد كه سوء ظن افراد كه بسا دليل موجهي ندارد. آنان را به جاسوسي و تجسس هاي ناروا و بدگويي هاي زيان بار مي‌كشاند. زيرا كساني به حريم و حرمت ديگران تجاوز مي كنند و آبرو و اعتبار اجتماعي شان را از بين مي‌برند كه بر پايه پنداري بي اساس، ذهنيت منفي خود را شكل بخشيده اند.
سيره پيامبر اسلام در ارتباط باديگران
چنان كه آموزه هاي اسلام ، به ويژه در سيره و روش پيامبر اسلام آشكار مي سازد، مبناي روابط اجتماعي انسان ها، خوش بيني و احترام متقابل آنان است. بي گمان راز موفقيت پيامبر، و رمز پيشرفت آيين نوظهور اسلام در عصر جاهليت ، ويژگي هاي اخلاقي و رفتاري آن حضرت بوده است. ديدارهايي كه ميان حضرت رسول و مسلمانان، ياغير مسلمانان به هنگام دعوت يا دفاع و پيكار در راه حق ، صورت مي‌گرفت. همه از حسن خلق و رحمت گرايي پيامبر حكايت داشت. در قرآن كريم ، ضمن اشارت به اين واقعيت در سيره نبوي، خطر خيز بودن خشونت و سخت دلي خاطرنشان شده است.
« و لو كنت فضلاً غليظ القلب لا نفضوا من حولك»
در قصه حضرت يوسف و رفتار وي با برادران نشانه هاي روشني از خوش بيني و خير انديشي به چشم مي‌خورد. آن حضرت پس از اين كه خود را شناساند و آنان ناگزير از اعتراف به خطا شدند، از آمرزش و رحمت خداوند ياد كرد.
« قال لا نثريب عليكم اليوم يغفر الله لكم و هو ارحم الراحمين»
(يوسف) گفت: «امروز بر شما سرزنشي نيست ، خدا شما را مي آمرزد و او مهربان ترين مهربانان است»
بدين گونه آشكار مي گردد كه مسلمانان مي بايست از سيره پيامبران الهي به ويژه پيامبر اعظم (ص) درس خوش بيني و مهرورزي گيرند و حيات جمعي خود را بر پايه آن سامان بخشند. به بياني ديگر، قرآن كريم از رهگذر ترسيم رفتار انبياء، نسخه شفابخش اجتماعي را ارايه مي دهد. ماجراي فتح مكه كه شكوهمندي آن بر پيشاني تاريخ اسلام مي درخشد. نمودار كرامت و بزرگواري رسول اكرم (ص) است. آن حضرت از اهالي مكه نظر خواهي مي كند. آنان در پاسخ اظهار مي دارند كه امروز، قدرت در دست توست! و ما توان مقابله با تو را نداريم! ولي ما تو را برادر بزرگوار و فرزند برادري بزرگوار ( انت اخ كريم و ابن اخ كريم) مي شناسيم. ما از شما خاندان ، انتظار رأفت و رحمت داريم!
بي ترديد اگر پيامبر اسلام مي خواست از طوايف معاند قريش انتقام ستاند. مي توانست؛ اما چنين روشي بر بدبيني رسول خدا دلالت داشت نه بر خوش بيني و گذشت و بزرگواري وي. از اين رو آن حضرت بر اساس كرامت اخلاقي اش چنين فرمود:
«اذهبوا انتم الطلقاه» برويد! كه شمارها شدگانيد.
بنابراين، نگاه كريمانه و رحيمانه و خوش بينانه پيامبر اعظم (ص) مي بايد به عنوان ملاك در برخوردهاي اجتماعي و سياسي شناخته گردد. آيا از خود پرسيده ايم كه اقتضاي آيه شريفه « انما المؤمنون اخوه» در يك جامعه ديني چيست؟ بي گمان اين سخن خداوند، حاكي از نگاه و گرايشي برادرانه در ميان مسلمانان مي باشد و خوش بيني و انعطاف پذيري آنان در تعامل با يكديگر را نشان مي دهد، نه نگرش بدبينانه و منفي و تعصب آلود را كه نمودار حالت انقباض و انجماد فكري است. آيا بر اثر فقدان روحيه و شيوه خوش بينانه در جامعه اعتماد كه تاثير گذارترين پايگاه اجتماعي به شمار مي آيد فرو نخواهد ريخت؟ روند فزاينده بي اعتمادي و برداشت خائنانه و تزوير آلود از شيوه زندگي مديران جامعه، آتش مهيب و هراسناكي است كه خشك و تر را با هم خواهد سوزانيد. بي گمان هر چه بر تلاش مديران كارآمد و لايق ما افزوده گردد، آنان بيش از گذشته ، مورد بي مهري و بي اعتمادي قرار خواهند گرفت. زيرا اعتماد كه زيربناي تفاهم و تعامل جامعه بشري است، بر اثر رواج شايعات و نيز غفلت زدگي مردم از هم خواهد گسيخت بنابراين بايد جامعه را به سمت پرهيز از بدگماني هدايت نمود و بستر رشد خوش بيني را فراهم ساخت. در اين صورت است كه مي توان نظاره گر يك جامعه مطلوب ايماني بود و مديريت هاي خرد و كلان نظام جمهوري اسلامي را به شكلي كارآمد و نويد بخش در آورد.
علامه طباطبايي در تفسير آيه شريفه اي كه پيش تر ذكر شد، مخاطبان قرآن كريم را متوجه تكليف ديني خود مي سازد كه همانا نپذيرفتن گمان هاي ناروا پيرامون ديگران است. به عبارتي ديگر مسلمانان مي‌بايست مراقب ذهن و دل خود باشند و هر شايعه اي را راست تلقي نكنند.
« مراد از ظن كه در اين آيه، مسلمانان مامور به اجتناب از آن شده اند ، ظن سوء است و گرنه ظن؛ خير كه بسيار خوب است و به آن سفارش هم شده است . مراد از اجتناب از ظن ، اجتناب از خود «ظن» نيست . چون ظن خود نوعي ادراك نفساني است و در دل باز است و ناگهان گماني در آن وارد مي شود و آدمي نمي تواند براي نفس و دل خويش درسي بسازد تا از ورود گمان بد پيش گيري كند. پس نهي كردن از خود ظن صحيح نيست. منظور در آيه مورد بحث نهي از پذيرفتن ظن بد است. در حقيقت خدا مي خواهد بگويد كه اگر درباره كسي گمان بد به دل وارد شد، آن را نپذير و به آن ترتيب اثر نده! پس اين كه فرمود: بعضي ظن ها گناه است! باز خود ظن را نمي گويد ، بلكه منظور ترتيب اثر دادن بدان است كه در برخي موارد گناه است. مثل اين كه نزد تو از كسي بدگويي كنند و دچار سوء ظن به او شوي و اين سوء ظن را بپذيري و در مقام ترتيب اثر دادن به آن برآيي! به او توهين كني و يا همان نسبت را كه شنيدي ، به او بدهي! و يا اثر عملي ديگري را بر مظنه ات بار كني! كه همه اين ها آثاري بد و گناه و حرام است.
در اين جا پاره اي از آموزه هاي علوي درباره بدبيني و پيامدهاي منفي آن به دست داده مي شود تا جايگاه خوش بيني و اعتماد متقابل در زندگي فردي و جمعي آشكار گردد.
1. كسي كه به ديگران خوش بين نباشد از هر كس ترس و وحشت دارد .
2. بدگماني نسبت به فرد نيكوكار ، بدترين گناه و زشت ترين ستم است.
3. بدگماني بر هر كس چيره گردد، ميان او و هيچ دوستي ، جاي آشتي باقي نمي ماند!
از اين احاديث به روشني برمي آيد كه در سايه خوش بيني و اعتماد و احترام به ديگران؛ به ويژه خدمت گزاران جامعه، مي توان به فضايي آكنده از اميد و اطمينان و آرامش و تفاهم و هم گرايي دست يافت. از طرف ديگر بايد دانست كه پيراستگي يك جامعه از بدگماني و بي اعتمادي و تحقير و ترور شخصيت يكديگر ، سبب رحمت الهي و رويكرد عدل گرايانه خواهد بوده زيرا خوش بيني ، چنان چتر مهرو لطف خويش را بر مردم گسترده است كه قهر و كدورت پيدا و پنهان، مجال بروز نمي يابد و بد انديشي ها در رسانه هاي تبليغي بيگانگان كارگر نمي افتد.
نظام مردم سالاري ديني و ضرورت اعتماد سازي
نظام جمهوري اسلامي ايران كه بر اساس مردم سالاري ديني پايه گذاري شده است. متكي بر آراي عمومي جامعه مي باشد. برگزاري انتخابات كه به طور ميانگين سالي يك بار صورت مي گيرد، نمودار مردمي بودن يك نظام سياسي است. اكنون اين پرسش طرح مي شود كه در فضاي مسموم اجتماعي چگونه مي توان براي حضور و مشاركت مردم، اعتماد سازي كرد؟ و آنان را به پاي صندوق هاي راي آورد؟ از اين روست كه انتخابات در يك نظام دمكراسي ، نگرش مثبت و اعتماد عمومي نسبت به دست اندركاران مديريت كشور را مي طلبد و از طرف ديگر به سبب خوش بيني و همدلي مردم و خدمت گزاران، انسجام و اعتماد ، روندي فزاينده مي يابد. اين ديدگاه هيچ گاه با بدبيني سازگاري ندارد و مي بايد همگان در جلب اعتماد و احترام متقابل كوشش داشته باشند. اين همه ما را نسبت به غوغا آفريني و هجوم تبليغات رسانه اي دشمنان در سايت ها و مطبوعات، و همچنين شب نامه ها در زمان انتخابات مسؤول مي سازد. زيرا آنان سعي در فروريزي بناي اعتماد و همدلي مردم و نظام دارند و مي كوشند تا بدبيني نسبت به مسؤولان را افزايش دهند و از شكوهمندي حضور مردم در انتخابات بكاهند.
در اين جا نمي توان از اين واقعيت تلخ به آساني عبور كرد كه برگزاري هر دوره از انتخابات در كشور ما با برخي حركت هاي ناسازگار با اخلاق و فرهنگ اسلامي همراه مي باشد.
چنان كه مقام معظم رهبري يادآور شده اند؛ اين گونه حركت ها نه وجه عقلي دارد و نه وجه شرعي! با اين وصف همواره در طليعه هر انتخابات ، موافقان و مخالفان در جريان هاي سياسي كنوني، كانديداي جريان سياسي مقابل را آماج اتهام مي سازند و همه بدي ها و كاستي ها و شكست ها را به وي نسبت مي‌دهند. آيا در اين فضاي آلوده به بهتان و بدگماني مي توان انتظار داشت كه مردم در انتخابات ، حضوري پررنگ داشته و حماسه آفريني كنند؟
به هر حال تكليف ما اين است كه براي رسيدن جامعه به آرمان هاي ديني نظام ، بايد اميد به آينده را در ميان مردم زنده و زاينده نگاه داشت و با نگرش مثبت و استمرار خوش بيني در بستر رويدادها ، فرداي بهتري را پديد آورد.
